Vương quốc Đại Armenia Phục bích tại Armenia

Vương triều ArtaxidenGroßarmenien

Năm 34 TCN, quân chủ Artavasdes II của vương quốc Đại Armenia bị đế quốc La Mã bắt giữ, tại buổi lễ ban tặng của Alexandria, Alexandros Helios được vua cha Marcus Antonius phong làm vua của Armenia.[3] Bấy giờ con trai của Artavasdes II, Artaxias II cũng được nhân dân tôn lên làm vua thay thế cha mình. Artaxias II đem quân tấn công bất ngờ đánh đuổi người La Mã, nhưng chẳng bao lâu quân tiếp viện của La Mã kéo đến, đánh đuổi Artaxias II chạy sang Ba Tư, Alexandros Helios nhanh chóng khôi phục vương quyền ở Armenia.[4]

Năm 34 TCN, Artaxias II lên ngôi sau khi cha mình bị bắt, nhưng sau chiến dịch ngắn ngủi không thành công của mình chống lại người La mã, ông bị buộc phải tới Parthia.[5] Tuy nhiên, với sự hỗ trợ của người Parthia, ông đã trở lại Armenia khôi phục địa vị vào năm 30 TCN.[6]

Năm 5 TCN, người La Mã không chấp nhận ngai vàng của Tigranes IV nên đã bổ nhiệm Artavazd III làm vua Armenia, nguyên nhân la sau cái chết của vua cha Tigranes III, Tigranes IV phớt lờ luật La Mã mà tự ý lên ngôi báu.[7] Nhưng Artavazd III giữ ngai vàng chỉ có ba năm, kết thúc với cuộc đảo chính một lần nữa lên ngôi của Tigranes IV và Erato nhờ sức hỗ trợ của vương triều An Tức xứ Ba Tư.[8] Tuy nhiên, Tigranes IV lại nhanh chóng bị giết trong cuộc chiến chống lại các Highlanders, người đến từ phương bắc và tấn công Armenia vào năm 1 TCN.[9]

Năm 5 TCN, Erato và người đồng trị vì là anh trai (cũng là chồng bà) bị người La Mã lật đổ, Artavazd III được đưa lên thay thế.[10] Nhưng đến năm 2 TCN, bà và chồng nổi dậy đánh đuổi được Artavazd III để phục vị. Năm 1 TCN, Tigranes IV bị giết trong một trận chiến, đây là hệ quả từ cuộc nổi dậy nội bộ của người Armenia, trong số những người bị cặp vợ chồng hoàng gia nổi giận trở thành đồng minh của Rome. Chiến tranh và sự hỗn loạn xảy ra sau đó, Erato đã thoái vị ngai vàng và chấm dứt sự cai trị lần thứ nhất của bà đối với Armenia.[11]. Từ tình hình xung quanh Tigranes IV và Erato, người Armenia đã yêu cầu Augustus, lập một vị vua Armenia mới, Augustus đã bổ nhiệm Artavasdes III làm Quốc vương Armenia.[12] Sau khi từ nhiệm, Erato đã sống lưu vong chính trị tại một địa điểm không xác định, người ta biết rất ít về cuộc sống của bà trong giai đoạn này.[13] Năm 6, Artavasdes III bị sát hại bởi các phần tử chống đối, vì ông này là một nhà cai trị không phổ biến với người Armenia. Khi người Armenia ngày càng mệt mỏi với các vị vua nước ngoài, Augustus đã sửa đổi chính sách đối ngoại của mình và bổ nhiệm Hoàng tử Herodian Tigranes V làm vua mới.[14] Các quý tộc Armenia không hài lòng nên nổi dậy chống lại Tigranes V, họ khôi phục Erato trở lại ngai vàng, sau đó do sự giàn xếp từ phía đế quốc La Mã, bà đã trở thành đồng cai trị với Tigranes V.[15]

Vương triều Arsakiden

Năm 35, sau cái chết của Arsaces I, Artabanus III đã lập người con thứ Orodes làm vua mới của Armenia.[16] Vào thời điểm này, hoàng đế La Mã Tiberylius, đã từ chối chấp nhận Vương quyền Armenia của Orodes nên bổ nhiệm Mithridates I làm vua Armenia với sự hỗ trợ của anh trai ông, vua Pharamanes I của Iberylia. Orodes phải đối mặt với Mithridates I trong một chiến dịch quân sự ở Armenia, trong điều kiện không thuận lợi cho Orodes.[17] Trong chiến dịch quân sự, Pharamanes I đã gửi quân đội và lính đánh thuê của mình để hỗ trợ Mithridates, còn Orodes có sự hỗ trợ của quân đội Parthia. Orodes yếu thế hơn chiến dịch quân sự chống lại Mithridates, ông bị thương đành phải bỏ chạy trở về Parthia.[18] Năm 37, Mithridates I bị hoàng đế La Mã Caligula bắt giữ vì lý do không rõ và Orodes được cha mình, Artabanus III chớp thời cơ hỗ trợ khôi phục lại vương quyền ở Armenia.[19]

Mithridates I được lập làm vua bởi hoàng đế La Mã Tiberylius, người đã xâm chiếm Armenia vào năm 35.[20] Tuy nhiên, cái chết của Tiberylius năm 37 đã làm đảo lộn mọi thứ, sự điên rồ của hoàng đế mới Caligula đã làm tổn hại mọi thứ cho người La Mã. Không rõ lý do gì, hoàng đế triệu tập Mithridates I đến Rome và tước vương quyền của ông.[21] Artabanus III đã tận dụng cơ hội này để tái chiếm Armenia, đưa con mình là Orodes trở lại ngai vàng.[22] Năm 42, Caligula đã ủng hộ Mithridates I quay về Armenia, với sự bảo vệ của người La Mã và đội ngũ của anh trai ông, Pharamanes I của Iberylia, đã chiến thắng Orodes giành lại đất nước. Để củng cố vững chắc sự bảo hộ, một đơn vị đồn trú của La Mã đã chuyển đến Gornae.[23]

Radamisto giết Zenobia

Năm 51, để tách Armenia một lần nữa khỏi sự thống trị của Rome và gắn lại nó với Parthia sẽ là một lễ nhậm chức vĩ đại của mình, vua Vologase I đã gửi một lực lượng quân đội lớn vào Armenia, cuối cùng đã đánh đuổi người Norman vào năm 53.[24] Quốc vương Radamisto phải tháo chạy, Vologase I tuyên bố người em trai Tiridates I của mình làm vua Armenia. Nhưng một trận dịch mùa đông nghiêm trọng gây ra nhiều loại bệnh tật khủng khiếp trong binh lính đã buộc người Parthia phải rút khỏi Armenia, tạo điều kiện cho phép Rhadamistus trở về phục bích vào đầu năm 54.[25]

Tiridates I

Năm 53, Tiridates I lên ngôi vua Armenia chưa được bao lâu đã phải rút lui về Parthia vì bệnh dịch, Radamisto thừa cơ quay trở lại.[26] Nhưng sự phục bích của Radamisto cũng chỉ kéo dài được một năm thì kết liễu, bởi ông này đã trả thù những người theo hàng người An Túc bằng cách trừng phạt họ rất dã ma. Họ không chịu nổi sự khắc nghiệt đó nên quật khởi lật đổ Radamisto, chào đón sự trở lại của hoàng tử Parthia Tiridates I vào năm 55, Rhadamistus tuy trốn thoát nhưng không bao lâu bị cha mình là Parasmanes I của Iberylia giết chết vì đã âm mưu chống lại quyền lực của hoàng gia.[27] Năm 58, không hài lòng với ảnh hưởng của người Parthia đang gia tăng ngay trước cửa nhà, Hoàng đế La Mã Nero đã phái tướng Gnaeus Domkina Corbulo dẫn đại quân tiến vào Greater Armenia từ Cappadocia tiến về Artaxata, trong khi Parasmanes I của Iberylia tấn công từ phía bắc, và Antiochus IV của Commagene tấn công từ phía tây nam.[28] Tiridates I thua to chạy trốn khỏi thủ đô, Gnaeus Domkina Corbulo đã thiêu rụi Artaxata, phần lớn người Armenia đã từ bỏ kháng chiến và chấp nhận hoàng tử Tigranes VI được phía Rome chỉ định làm vua của họ.[29] Năm 63, Tigranes VI đã xâm chiếm một quốc gia chư hầu nhỏ lân cận của người Parthia tên là Adiabene và phế truất vua Monobazes của xứ này. Vologase I của Parthia coi đây là hành động xâm lược từ Rome, ông ta lập tức trả đũa bằng việc tấn công Armenia và bao vây Tigranakert. Cuối cùng, Tigranes VI bị buộc phải từ bỏ ngôi vị, những người Parthia đã ký một hiệp ước với Gnaeus Domkina Corbulo để Tiridates I trở lại làm vua của Armenia lần thứ ba miễn là ông tới Rome để được Nero trao vương miện.[30]

Sohaemus

Năm 161, Vologase IV của Parthia phái quân đội của mình đến chiếm Armenia và tiêu diệt các lực lượng vũ trang La Mã đóng quân tại quốc gia này dưới quyền của tướng Marcus Sedatius Severianus.[31] Sau khi Armenia bị Parthia chiếm giữ, Sohaemus phải sống lưu vong chính trị ở Rome, ông trở thành thượng nghị sĩ tại đây, Aurelius Pacorus được người Parthia đưa lên làm vua, điều này đã dấy nên cuộc chiến tranh La Mã-Parthia 161-166.[32] Aurelius Pacorus cai trị Armenia cho đến năm 164, Lucius Verus đến với quân đội La Mã đã tái chiếm Armenia, truất ngôi ông này khi họ vào được thủ đô, Sohaemus đã ngồi lại vào vị trí ở vương quốc Armenia của mình, nghi lễ cho ông trở thành vua Armenia lần thứ hai diễn ra ở Antioch.[33] Tuy nhiên, cuộc chiến này đã khiến Rome phải trả giá đắt, bởi vì quân đội chiến thắng đã mang theo nó từ phía đông một bệnh dịch lây lan rất nhanh trên toàn đế quốc.[34]

Năm 392, Hoàng đế An Tức Vahram IV đã triệu tập Khosrov IV đến Ba Tư, phế truất ông và thay thế bằng anh trai Vram Shahpuh, Khosrov IV bị nhốt suốt 22 năm trong "Pháo đài quên lãng" ở Khuzestan.[35] Sự kiện trên bắt nguồn từ khi vị quốc vương Armenia này phải chịu sự phản đối của Nakharark, họ không ngần ngại tố cáo ông là kẻ phản bội với Vahram IV, vì ông đã ủng hộ việc gia nhập ngai vàng của tộc trưởng Sahak I. Parthev, hậu duệ cuối cùng của triều đại gia trưởng do Gregory I. the Illuminator sáng lập.[36] Khi Vram Shahpuh qua đời năm 414, con trai Artachès chỉ mới mười tuổi, Nakharark lại kiến nghị lên hoàng đế Ba Tư chuẩn y việc tái lập vua Khosrov IV, Yazdgard I chấp nhận cho Khosrov IV phục vị, nhưng ông qua đời sau một năm trị vì do tuổi cao sức yếu.[37]